Türk eczacılığı nereden geldi nereye gidiyor..?

Osmanlı döneminden bugüne Türk Eczacılığındaki dalgalanmalar

Bir süredir, ilaç ve aşı üretiminin stratejik önemde olduğu, teşvik edilmesi gerektiği yolundaki görüşleri, çeşitli platformlarda hep birlikte duyuyoruz, dinliyoruz .. "Yerli ve milli ilaç" sloganı idarenin yüksek katlarında sık sık tekrarlanıyor. İçinde olduğumuz Korona günlerinde belki biraz daha fazla düşünüyoruz üzerinde.

Bu arada bir kaç yıl önce, ilaç pazarını kontrol eden yabancı ilaç devlerini, Türkiye'de sattıkları ilaçları Türkiye'de üretmeye teşvik etmekten, zorlamaya kadar bir dizi tedbir de uygulamaya konmadı değil. Ayrıca Türkiye menşeli, yeni formül, "Orjinal ilaç" üretimi için çalışan yerli bilimsel / ticari odaklara, devletin ön ayak olma isteği içinde olduğunu da söyleyebiliriz.  

Çünkü somut gerçek şu; İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası'nın (İEİS) 2018 yılı Türkiye İlaç Sektörü Raporuna göre, çok uluslu firmaların değer ölçeğinde pazar payı yüzde 66.  

Türk eczacılığının asırlık seyahati ..

Soner Yalçın, önceki gün Sözcü Gazetesindeki köşe yazısının bir bölümünü Türk eczacılığının tarihine ayırdı. Bu son derece ilginç bilgilerle dolu incelemeyi sunuyoruz:

"Osmanlı döneminde Türk ve Müslüman eczacıların sayısı çok az idi. Başlıca iki nedeni vardı: Birincisi, Müslüman Türkler salt eczacılığa değil esnaflığa gönülsüzdü. İkincisi ise, Türkler eczacılık stajı/çırak-kalfa olacak eczane bulamıyordu.

İstanbul'da 1888 yılına kadar eczane sahiplerinin tümü gayrimüslim idi. Dükkanlarına Türk Müslüman çırak almayı arzu etmiyordu. Gerçi Müslüman Türkler de çocuklarını, gayrimüslimlerin yanına pek göndermek istemiyordu…

Bir örnek vereyim:

İlk Türk eczane sahiplerinden Ethem Pertev staj belgesi almak için eczane bulmakta güçlüklerle karşılaştı ve sonunda amcası, zamanının tanınmış hekimlerinden Hekim Hacı Nafiz Paşa'nın araya girmesiyle sorun çözüldü…

Mesele her daim kolay aşılmadı. Kapitülasyonlar, Osmanlı sağlık pazarını yabancı ilaç şirketlerinin ve azınlıkların tekeline bıraktı.

Gerek Birinci Dünya Savaşı ve gerekse Ulusal Kuruluş Savaşı'nda ilaç konusunda çok zorluk çekildi.

Atatürk yerli ilaç sanayinin kurulmasının şart olduğunu anladı. 6 Temmuz 1927 tarihinde yürürlüğe giren 964 sayılı Eczacılar ve Eczaneler Hakkında Kanun'un uygulanmaya başlanmasıyla sadece İstanbul'da 90 eczane kapandı! Başlıca sebebi…

Kapitülasyonların dayatmasıyla yabancılar dört yanı sarmıştı. Bunların tasfiye edilmesi amacıyla çıkarılan kanunun birinci maddesine göre, “eczane açabilmek için Eczacı Mektebi'nden mezun olmak ve Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmak” şarttı.

İLK ÖNCÜLER

1900'ler başında İstanbul'daki eczane sayısı 217 idi. Sadece 10 eczanenin sahibi Türk'tü.

Cumhuriyet ile yerli-milli eczacılar devlet desteğiyle hızla büyüdü. Mesela:

Abdi İbrahim ile başlayıp yüz küsur yıldır Türk ilaç sanayinin temellerinden olan Abdi İbrahim İlaç Fabrikası…

Süleyman Ferit, İzmir Tilkilik semtinde Eczahane-i Umumiye'yi satın alarak başladığı mesleği, kısa zamanda “Diapasme Ferit”, “Krem Ferit”, “Ferit Kına Hülası” ve “Ferit Kıl Düşüren Taharat Pudrası” üreterek sürdürdü. İlaçlarını 1952 yılına kadar laboratuvarında üreten Süleyman Ferit, oğlu Nejat'ın kurduğu “Eczacıbaşı İlaç Fabrikası” ile daha büyük üretim yapmaya başladı…

Daha az bilinenleri yazmalıyım:

“Sırrı Enver Eczanesi”, “Enver Laboratuvarı” ve ardından “Ankara Ecza Deposu”nu kuran; “Akarisit”, “Apyol”, “Capsoricine Enver”, “Bromopotasse Salt”, “Enver Ether Kapsülü”, “Füjermal”, “Litoliz”, Rusma Enver”, “Nükleojen Elixir” vs. ruhsatı alan Batur Ailesi'nin hizmetleri unutulabilir mi?

Hüseyin Hüsnü Arsan, “Likrol” ve “Likroform”, “Akridol Pastil”, “Efedrin Arsan”, “Antidyspen Arsan”, “Gomenosteril Damla”, “Noelikrol” ilaçlarına ruhsat aldı. Eczacı kızı Tülay Arsan ile halen üretim yapan Bilim İlaç Sanayi'ni kurdu. Burada Adil Karaağaç'ın Bilfar'ı nasıl anılmaz?

Milli ilaç sanayisini kurmak için çabalayan idealist eczacıların hepsini nasıl tek tek yazayım?

HER DERDE DEVA: GRİPİN

Sadece baş ağrısı değil, “her derde deva” diye tanıtılan “Gripin” (Parasetamol) adını bilmeyen azdır. Üzerinde “Necip Akar” yazılıydı.

Necip Akar, Yeşilköy'de eczane açarak mesleğe başladı. Kardeşi Cemil Akar ile ortaklık yapıp “Gripin” adlı laboratuvarı kurdu. Arkasından Radyolin Diş Macunu Fabrikası'nı açtı; “Sanin” ve “Spor” diş macunlarını üretti.

Deterjan ve temizlik malzemeleri bile yaptılar; “Optamin Saç Suyu” ve “Pastil For”…

Celal Ergun isminden bahsetmem şart. Gripin'in öncülü “Nevrozin” formülünü geliştirdi. Laboratuvarında ürettiği ilaçları yurt dışına bile sattı. “Fortinel”, “Hadenal Pomad”, “Pulmozin”, “Filodermin”, “Kozmin Diş Macunu”, “ Soleyin Güneş Yağı”, “Curling Ergun”, “Didit Haşarat İlacı”, “Briyantin Ergun” gibi nice çeşitli imalatlarda bulundu…

Kimi laboratuvardan fabrikaya dönüştü:

Sultanahmet'teki Emin Eman, Kemal Atabay, Hasan Derman'a ait Merkez Laboratuvarı dokuz müstahzar/ hazır ilaç üretti. 1950'lerde ürün sayısı 24'e çıktı.

Cağaloğlu'ndaki Aksu Laboratuvarı sahibi Ahmet Lütfi, 1933-1938 yılları arasında “Dantin”, “Pat Dantin”, “Argolin Liquide”, “Gomental”, “Guadinal”, “Prizadol”, “Paramizol”, “Beksamitol” ilaçlarının üretimi için ruhsat aldı.

Salih Necati Emgen, optikle ilgilendi; o yıllarda optik üzerine çalışan, optiği eczanelere sokan ilk eczacı oldu. Keza… “Fosfatin Necati”, “Necati Şurubu”, “Necati Öksürük Kaşesi”, “Charbon Acidol”, “Kinin Klorhidrat”, “Asipirol Necati” “Necati Müshil Hapı” gibi 11 ürün çıkardı. “Meşhur “Turan Kolonyası” ona aitti. Bitmedi…

DUVARLARI YIKAN: EMBİL ADAM

İşte Bandırma: “Embil Laboratuvarı” sahibi Hikmet Embil, “ilaç üretimini geliştirsin” diye kimya okuttuğu mühendis oğlu Nejat Embil ile neler üretmedi ki:

✔ Laboratuvarlarında bitkisel kömür (Charbon Vegetal) elde etti. Bu madde glikoz sanayinde temizleyici ve renk giderici olarak kullanıldı.

✔ Zeytin posasından “fitin” elde etti.

✔ Mazı taneni ve tavuk yumurtası akından elde ettikleri “Albümin Tannat” Türk Ordusu ve ilaç sanayinin ihtiyacını gördü.

✔ Epilepsi hastaları için “Eptandoine” üretti.

31946 yılında ürettiklerine “Fitinal Likid” ve “Nükleoofitinal komprime” ruhsatı aldı.

Sembolleri; “Embil Adam” duvarları yıkıp, yukarı doğru çıkmak isteyen biriydi!

İşte Kayseri:

Eczanesine şehrin adını veren Ahmet Hazım Gönen, “Kinakol” gibi yedi çeşit preparata imza attı. 1947'de C-D vitamini “Visedol” ve bir yıl sonra B vitamini “Yener Tablet” hapını piyasaya sürdü.

İşte Bursa:

Sabahattin Eralp, “Radyozol Komprimeleri”, “Salicyl Tablet”, “Sulfanol Tablet”, “Tonocardine Gouttes” adlı dört hazır ilaca ruhsat çıkardı…

Evet… Ciltlerce yazsak bitmez Türk eczacılık ve ilaç sanayimiz.

Peki, Atatürk'ün inşa etmeye çalıştığı yerli ilaç sanayimiz zamanla küresel ilaç şirketlerinin nasıl avucuna düşürüldü?

İlacın-tıbbın ekonomi politiği bilinmeden bu soruya yanıt bulunamaz.

MUCİT TÜRK ECZACILAR

Batı ilaç sanayi gelişim tarihini bilmeyenler yazacağım örneklere küçümseyerek bakacaktır.

İsimlerini bildikleri küresel ilaç şirketlerinin temellerinin; ya eczane ya da küçük bir laboratuvarda atıldığını kaç kişi bilir?

Oysa… Biz de büyük ilaç sanayi inşa edebilirdik. Ama yazık ki… Dünyanın en zengin endemik bitki örtüsüne sahip ülkemiz küresel ilaç tekellerinin insafına bırakıldı.

Yıllar önce -fabrika değil- sadece eczane ya da laboratuvarda üretilen ilaçlara vb. bazı örnekler vereyim:

Hulki İsmail Göknar, “Kola Hulki”, “Aperitin”, “Protejin” gibi kırkın üzerinde müstahzar/hazır ilaç üretti.

Ahmet Cevat Ahıska, “Oftalmin Cevat”, “Algopan”, “Pektoalgine Cevat” gibi ilaçlar yarattı.

Hikmet Tevfik Atlamaz, 1934'de “Benzotopirin”, 1935'de “Banzopirin” ile “Kinopirin” adlı ilaçlara; İbrahim Fuat Karabaoğlu ise, 1949'da “İodopiperazin” adlı ilaca ruhsat aldı.

Muhittin Hüsnü Kansuk ürettiği “Pastil Kanzuk” Türk ilaç piyasasında kullanım süresi açısından rekor kırdı…

Eczacı kardeşler Feyzi Vehbi ile Fikri Cin, “Arsenal”, “Ferkinol”, “Cardi - Quinine”, “Nazeline”, “Bedamid Pomad”, “Soliode”, “Epilepsin Komprime” ve meşhur “Dikmen Kolonyası” çıkardı.

Nuri Ziya Aka'nın, “Supoka” adlı hemoroit ilacı en tanınandı.

İlk kadın eczacılarımızdan Belkıs Derman, 1935'de “Kinol” ve 1945'te “Sülfaseptin” adlı ilaçları üretti.

Hulusi Atasagun “Asetilsalin”, “Calsium Gluconate”, “Hulusi Dower”, “Hulusi Purgatif Hapları” ve günümüzde bazı diş hekimlerinin hâlâ kullandığı “Dişinol” ilaçlarının sahibiydi.

Ö. Kenan Erem'in, “Asipin Kenan”, “Rusma Kenan”, “Kenan Müshil Hapları” gibi ruhsatını aldığı ilaçlar vardı.

Hamdi Kartal ise “Bismocarbon” adlı ilacı üretti.

M. Abdülselam Akgünlü, diş tozu “Abdülselam”, “Citgal” ve “Servoin” isimli uyuz ilaçlarına ruhsat aldı.

Nizametti Mirel, “Fortan”, “Mironal”, “Toxylise”, “Anti Acidose”, “Valomil” gibi ürünler çıkardı. Kardeşi Mehmet Fuat Mirel ile Cumhuriyet'in ilk döneminde “Türk Eczacı Alemi” dergisi ve 1928'te “Eczacının El Kitabı”nı çıkardılar.

Sahi… Kastamonu'da Cemal Daniş Karadeniz'e ait “Karadeniz Eczanesi” adını kaç kişi bilir bugün? Kuruluş Savaşı yıllarında Anadolu'ya sevkiyat yapan en önemli ecza deposuydu!

Hiçbirinin ürettiğini küçümsemeyiniz.

İsimsiz kahramandı hepsi; bırakın devlet desteğini, devlet köstek olmasaydı her biri büyük şirket olurdu…

Ama bazıları engelleri aşıp büyük şirket oldu. Ya Sonra? Satıldılar.

ÜLKEMİZE ‘HAPI' YUTTURDULAR

İlaç, gıda ve silah birer stratejik ürün…

Batı ülkeleri bu ürünlerini kolay kolay elden çıkarmaz. Ama bizim yerli ilaç sektörümüz -Patent yasaları vd. ile- boğduruldu!

Türkiye ilaç pazarı küresel şirketlere adeta ikram edildi. Nasıl mı?

✔ İlsan-Hexal, Sandoz'a 1999'da satıldı.

✔ İbrahim Etem Ulagay İlaç, Menarini Group'a 2001'de satıldı.

✔ Fako İlaç, Actavis'e 2003'te satıldı.

✔ Deva Grup, Eastpharma'a 2006'da satıldı.

✔ Münir Şahin İlaç Sanayi, Partners in Life Science'ya 2006'da satıldı.

✔ Biofarma, Partners in Life Science-Citigroup Venture Cap. 2006'da satıldı.

✔ Eczacıbaşı Sağlık Ürünleri ile Eczacıbaşı Özgün Kimya, Zentiva'ya 2007'de satıldı.

✔ Med İlaçları, TEVA'ya 2007'de satıldı.

✔ Yeni İlaç, Recordati'ye 2008'de satıldı.

✔ EBV, Liba Labarotuarlar'a 2008'de satıldı.

✔ DDS, ERBA Diagnostics Mannheim'e 2010'da satıldı.

✔ Avimedica, Lohmann Animal Health'e 2010'da satıldı.

✔ Taymed, Celesio Grup'a 2010 yılında satıldı.

✔ Cenovapharma, Polpharma SA'ya 2011'de satıldı.

✔ Dr. Feridun Frik İlaç, Recordati'ye 2011'de satıldı.

✔ Cinay Kimya, Santa Farma'ya 2011'de satıldı.

✔ Mustafa Nevzat İlaç, Amgen'e 2012'de satıldı.

✔ ABC Kimya, SİKA'ya 2017'de satıldı.

✔ Dental, Straumann'a 2017'de satıldı.

Satışlar sürüyor:

Türk ilaç firması Sanovel İlaç, satış işlemi için Barclays Bank Plc'yi görevlendirdi…

Küresel dev Merck, Vilsan Veteriner İlaçları almak için masaya oturdu…

İspanyol Exeltis Pharmaceuticals, Embil İlaç'ı almak için pazarlığını sürdürüyor…

1980'lerde ilaç ihtiyacının yüzde 80'ini yerli üretim ile karşılayan Türkiye vardı! Bugün ithalata mahkûmuz."

Kaynak için tıklayınız